冠县北馆陶镇:“文化北陶”微信平台推送文化...
Эпистемология | |
![]() | |
?йр?не? объекты | белем ??м ф?н |
---|---|
![]() |
Эпистемоло?гия (от бор. юнан. ?πιστ?μη ?ф?нни белем, ф?н?, ?д?р??, ха? белем?[1] + λ?γο??????, ?слово?, ?речь?[1]) — ф?лс?ф??и методология ф?не, белемде? ??ен, т???л?ш?н, структура?ын, эшл??ен, ??ешен тикшер?[2]. К?п осра?та (бигер?к т? инглиз теленд?)- гносеология синонимы.
Гносеоло?гия (от бор. юнан. γν?σι? ??илем?, ?танып беле??, ?познание?[3],белем, ?знание?[1] + λ?γο? ???, ?слово?, ?речь?) — ф?лс?ф??и ф?н, танып беле? ?лк??енд? тикшерене?,т?н?ит ??м теориялар мен?н ш???лл?н?[2].
Был ике а?латманы х??ерге заман философия?ы (классик булма?ан) айырып ?арай. Был осра?та:
- гносеология ?субъект-объект? м?н?с?б?тт?рен ?йр?н?;
- эпистемология ?объект- белем? м?н?с?б?тт?рен ?йр?н?[4][2].
Типология ??м айырмалар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Тикшерене? ва?ытында и?тибар ???генд? тор?ан м?сь?л?л?р??н сы?ып, эпистемологияны классик ??м классик булма?ан т?рг? б?л?л?р; ??р т?рг? айырым ?ы?аттар хас.
Классик эпистемология билд?л?ре
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]1. Т?н?итселек.

Эпистемология - к?нд?лек айы? фекер , ф?нни концепция й?ки баш?а ф?лс?ф??и системалар сигенд? т??дим ителг?н белем тура?ында?ы ?арашты т?н?итл??;
ул иллюзия мен?н ысынбарлы? нисб?те м?сь?л??ен, фекер мен?н белем ара?ында?ы айырманы ?арау?ан башлана. Был тема тура?ында уйланыу?ар Платонды? ?Диалогтар?ында у? осрай, философ белемде? т?п билд?л?ре м??л?м?тте? ысынбарлы? х?лд?рг? тап киле?е ген? т?гел, ? уны? ниге?лелеге (д?лиллеге) тиг?н ?ы?ымта я?ай;
?у?ыра?, XVII быуаттан башлап, был м?сь?л? К?нбайыш Европа философия?ы и?тибар ???генд? була, тап ошо осор?а ?эпистемологик боролош? я?ала. Ним? белемде етерлек ким?лд? ниге?ле тип таныр?а м?мкинлек бир?- был турала бик к?п философтар фекер алыша; эпистемология бы?аса нинд?й?ер белемде? и? камил ?лг???н?н (идеал) сы?ып булдырыл?ан белем система?ын т?н?итл?й.
Был процесс т?рл? р??ешле бара:
м???л?н, Френсис Бэкон мен?н Рене Декарт схоластик метафизиканы ??м перипатетик ф?нде (Аристотель м?кт?бе юлынан барыусы), Дж. Беркли — материализмды ??м Я?ы д??ер?е? ?ай?ы бер т?п ф?нни идеяларын, Иммануил Кант —????ти онтологияны ??м ?ай?ы бер ф?нни ?лк?л?р?е, м???л?н, рациональ (й??ни теоретик) психологияны т?н?итл?й.
Эпистемологик т?н?итселек Альберт Эйнштейн?а ла т?ь?ир итк?н, ул са?ыштырмалылы? теория?ы ??т?нд? эшл?г?нд? Эрнст Махты? концепция?ын ?уллан?ан. Был шулай у? Карл Раймунд Поппер?ы? ф?нни ??м ф?нни булма?ан белемде айырыу ?с?н фальсификация принцибын ?улланыуында к?рен?.
2.Фундаментализм ??м нормативизм.
Ниге?лелек (д?лил??) талабы белем идеалына ла ?а?ыла; тим?к, б?т? кешелек белеме ?с?н нинд?й ?? бул?а бер нид?й шик тыу?ырмай тор?ан ??м белем мен?н белем булма?анды айырыр?а яр?ам итк?н ниге?, ерлек табыр?а к?р?к. Был ?араш?а ярашлы, норма (?а?и??) ??м ошо норма?а тап киле??е и? м??им т?ш?нс? тип ?арап була, тик ысынлап бул?ан мен?н булыр?а тейеш ара?ында?ы айырманы асып ?алыу лазым . Шулай итеп, эпитемологияны? т?н?ит функция?ына ?ай?ы бер т?р белемде м???ни?тт? ?анунлаштырыу (легитимация) функция?ы ??т?л?.
Я?ы Европа ф?ненд?, м???л?н, т?п белем тип тасуирлама (описательный) белемд?н айырмалы эксперимент, й??ни т?жриб?г?, объектты математик моделл??г? таянып алын?ан белем и??пл?нг?н. Я?ы д??ер?? эпистемологик концепциялар ике й?н?лешк?: эмпиризм (был ?араш?а ярашлы, белем ниге?е критерийы тип кешене? ?и?е? аша алын?ан т?жриб? тора) ??м рационализм?а (белем ?тыумыштан бирелг?н идеялар? система?ына,й?ки т?жриб?г? б?й?е? (априрори) й?ш?п килг?н категория ??м а?ыл схема?ына тура килерг? тейеш тиг?н ?араш) б?лен?.
Бынан тыш, норма?а б?йле (?а?и??) эпистемологияны психологик ??м антипсихологик (психология?а ?аршы) й?н?лешт?рг? б?л?л?р. Психологистар фекеренс?, белемде ниге?л??се норма а?ды? эмпирик ысынбарлы?ында (факттар?а) бар, ? антипсихологистар быны? мен?н риза т?гел.
3.Субъектоцентризм. Субъект?а й?н?леш.
Танып беле?сене? субъект булыуы тотош белем система?ы ?с?н ниге? булып тора; Р.Декарт фекеренс?, был х?л ??е ?к д?лил ??м ин?ар итерлек т?гел, шул у? ва?ытта ?ал?анын ??р са? шик а?тына алып була ( шулай итеп эпистемология?а хас бул?ан т?н?итселек ( критицизм ) к?с?й? бара). А?дан ситт?ге ?йбер тура?ында белемде нинд?й?ер сара яр?амында алып була, (а?да бул?ан белем ?с?н бер нинд?й сара ла к?р?км?й), быны? мен?н б?йле та?ы бер т?п эпистемологик м?сь?л? килеп сы?а, атап ?йтк?нд? — тыш?ы донъяны ??м баш?а кешел?р?е? а?ын нисек танып белерг? . Был ?орау?а яуап э?л?? тикшерене?сел?р ??м философтар?ы, бигер?к т? материализм ??м реализм идеялары я?лылыр?ы, ауыр х?лг? ?уя. ?ай?ы бер концепциялар?а был м?сь?л?не ?у??атма??а, ? бер??н-бер ысынбарлы? тип субъектты? а?ын ??м донъяны барлы? хис-той?олар (эмпиризмда), й?ки рационалистарса —уй?а?ы конструкт, а?ды? ????мт??е тип и??пл?рг? т??дим ител?.
Декарттан ?у? эмпирик ??м трансценденталь субъекттар?ы айырып ?арау була, ?у??ы?ы эмпирик субъект тарафынан объектив й?ш?п килг?н ним?не? сы?ана?ы итеп ?абул ител?. Классик эпистомология концепция?ына я?ын концепциялар ?а була, м???л?н, Георг Гегель, й?ки К. Поппер донъяла?ы субъектив ??м объектив бул?анды бер-бере?ен? ?апма-?аршы ?уйыу?ан баш тартыр?а тырыша.
4. Наукоцентризм. Ф?нг? й?н?леш алыу.
Классик эпистемология Я?ы д??ер ф?не тыу?ас барлы??а килг?нлект?н, был ?лк?л? к?пселек концепциялар белемде? и? ю?ары ким?ле тип ф?нни белемде атай, нинд?й ?? бул?а ?йбер?е? й?ки к?ренеште? ысынбарлы?та булыуын ф?н к??леген?н сы?ып таный?ар. М???л?н, И. Кант ф?нни белем булыу х??и??тен и? баштан а?лай, неокантиандар (Я?ы Кантсылар) эпистемологияны ф?н теория?ына ти?л?штер? .[5]
Т?пк?л а?ды? роле
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Америка ?алимы профессор Ричард Нисбетт ?? эксперименттары мен?н к?п кен? эмоциялар ??м танып беле? ?с?н яуап бирг?н фекер й?р?т?? процесстарыны? кеше а?ы ?теп керерлек т?гел, ?атмарлы ик?нен д?лилл?й ал?ан[6].
Эпистемологияны? т?п м?сь?л?л?ре
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- х??и??т м?сь?л??е
- метод м?сь?л??е
- Танып беле? асылы
- Танып беле? формалары(ф?н, дин, с?н??т, идеология, айы? а?ыл)
- Танып беле??е? эмпирик ??м теоретик ким?ле.
- Танып беле? принциптары
- Ышаныу (интуиция) ??м белем
- Т?жриб?не? структура?ы ??м форма?ы
- Ф?нни танып беле??е? айырма?ы ??м критерий?ары.
- А?лау ??м а?латыу
Эпистемология т?ш?нс?л?ре ??м ?орау?ары
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Т?ш?нс?л?р:
- Т?п ?орау— донъяны танып беле? м?мкинме?
- Т?рл? философтар был ?орау?а т?рл?с? яуап бир?:
- гносеологтар оптимизм —донъяны танып белеп була, танып беле??е? сиге ю?, тик ва?ыт ??м саралар ?ына к?р?к[7].
- агностицизм — донъяны танып беле? м?мкин т?гел, кеше донъяны танып белм?й, ? ?и?емл?п ??л?штере? аша виртуаль донъяны барлы??а килтер? .
- скептицизм — бе? ??ж?йеп донъяны танып бел?бе?, ? ысын донъяны танып беле? бик шикле.
- солипсизм — донъяла бер??н-бер ысынлап, шик?е? МИН бар, ? ?ал?аны — мине? фантазиям ????мт??е, мин?н баш?а танып белерлек бер ни ?? ю?.
?ара?ы?
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]И?к?рм?л?р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Словарь Дворецкого
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Новейший философский словарь / гл.науч.редактор и составитель А. А. Грицанов. — Мн.: Книжный Дом, 1999.
- ↑ Гносеология или гнозеология // Брокгауз ??м Ефронды? энциклопедик ???леге: 86 томда (82 т. ??м 4 ??т?м? том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- ↑ Вечтомов Евгений Михайлович. Глава 1. Математика и теория познания (первый абзац) // Философия математики: Монография. — Scientific magazine ?Kontsept?, 2013. — С. 14. — ISBN 9785906013880.
- ↑ ???мт? хата?ы:
<ref>
там?а?ы д?р?? т?гел;epistemologiya
т?ш?рм?л?ре ?с?н текст ю? - ↑ Nisbett, R. and T. Wilson (1977). ?Telling more than we can know: Verbal reports on mental processes.? Psychological Review 84(3): 231—259
- ↑ Я. А. Слинин, В. И. Кобзарь. Гносеологический оптимизм Аристотеля : [арх. 23 июнь 2017] // Homo philosophans. Сборник к 60-летию профессора К. А. Сергеева : сб. / Ред. коллегия выпуска: Е. Н. Лисанюк, Д. Н. Разеев, К. В. Родченко. Отв. ред. выпуска Ю. В. Перов. — СПб. : Санкт-Петербургское философское общество, 2002. — Вып. 12. — С. 17—37. — 512 с. — 500 экз.
???би?т
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Анкин Д. В. Теория познания : учеб. пособие / Д. В. Анкин ; М-во науки и высш. образования Рос. Федерации, Урал. федер. ун-т. — Екатеринбург: Издательство Уралльского университета, 2019. — 192 с.
- Стап, М. Эпистемология // Стэнфордская энциклопедия философии (версия весны 2014 года) / Ред. Эдвард Н. Залта. Пер. с англ. А. С. Мишуры. 2018 йыл 11 сентябрь архивлан?ан.
- Теория познания // Брокгауз ??м Ефронды? энциклопедик ???леге: 86 томда (82 т. ??м 4 ??т?м? том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Гносеология в системе философского мировоззрения. — М., 1983. — 383 с.
- Теория познания. В 4-х томах. — М., 1992—1994. Под ред. В. А. Лекторского и Т. И. Ойзермана.
- Копнин П. В. Гносеологические и логические основы науки. — М.: Мысль, 1974. — на сайте Руниверс
- Гносеологические проблемы диалектического материализма. — М., 1974. — 357 с.
- Елсуков А. Н. История античной гносеологии. — Минск, 1992. — 82 с.
- Ильин В. В. Теория познания. Введение. Общие проблемы. — 2-е издание. — М.: Либроком, 2010. — Т. 1. — 168 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-397-01280-5.
- Ильин В. В. Теория познания. Эпистемология. — М.: Издательство МГУ, 1994. — Т. 2. — 136 с. — ISBN 5-211-03240-3.
- Абачиев С. К. Эволюционная теория познания. (Опыт систематического построения). — М.: URSS, 2004. — 520 с. — ISBN 5-354-00724-0.
- Др. изд.: Абачиев С. К. Эволюционная теория познания. (Основные понятия и законы. Гносеологическая теория труда и техники). Изд. 2-е, сущ. доп. — М.: URSS, 2013. — 664 с. — ISBN 978-5-396-00519-8.
- Кезин А. В. Эволюционная эпистемология: современная междисциплинарная парадигма // Вестник Московского университета. — Серия 7. Философия. — 1994. — № 5. — С.3-11.
- Никитин Е. П. Исторические судьбы гносеологии // Философские исследования. — 1993. — № 1. — С.61-70.
- Таубе М. Ф. Познаниеведение (гносеология) по Славянофильству. — Петроград: Тип. М. И. Акинфиева, 1912 — на сайте Руниверс
- Пиаже Ж. Генетическая эпистемология // Вопросы философии. — 1993. — № 5.
- Савельев А. В. Тёмная сторона силы или субъективность в эпистемологии на портале ?Философия в России? // Философия науки. — 2010. — № 3(46). — С. 3-22.
- Соболев А. В. О персоналистической гносеологии // Вопросы философии. — № 4. — С.121-137.
- Фурманов Ю. Р. Критика метафизического разума в эволюционной теории познания // Философские науки. — 1991. — № 8. — С.34-50.
- Эволюционная эпистемология и логика социальных наук. — М., 2000. — 463 с.
- Теория познания / В. А. Лекторский // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
- Теория познания / В. А. Лекторский // Новая философская энциклопедия : в 4 т. / пред. науч.-ред. совета В. С. Стёпин. — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Мысль, 2010. — 2816 с.
?ылтанмалар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- ?алып:Filosof.historic.ru
- Тематическая страница: ?Теория познания (гносеология)? в библиотеке журнала ?Скепсис?