亚子什么意思
Колониализм | |
![]() | |
![]() |


Колониализм — XVI—XX быуаттар?а ??ешк?н илд?р т?рк?м?н?? (метрополиялар?ы?) баш?а илд?р ??т?н?н хакимлы? ите? система?ы.
Колониаль с?й?с?т — башлыса и?тисади я?тан к?с????р?к илд?р?е, халы?тар?ы ба?ып алыу ??м йыш осра?та х?рби, с?й?си ??м и?тисади ысулдар мен?н и?е? с?й?с?те.
Метрополиялар?ы? колониялар яулауыны? ма?саттары
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- И?тисад, сау?а
- Т?би??т ??м кеше ресурстарын фай?аланыу, ?ай?ы бер осра?тар?а — уникаль, ?ир?к ресурстар?а туранан-тура ине?, донъяла улар мен?н сау?а ите??? монополия урынлаштырыр?а тырышыу
- Сау?а юлдарын, ?атыу ба?арын ?улайлаштырыу, сит м???ни?тле аралашсы илд?р??н ?отолоу
- Сау?а х??еф?е?леген т?ьмин ите?г? ?лг?ше?, уны к?с ?улланып ?а?лау
- Хо?у?и ?лк?не унификациялау юлы мен?н сау?аны хо?у?и ?а?лау, империя хо?у?и стандарттарын, бер??м ??м а?лайышлы сау?а м???ни?тен булдырыу.
- Социаль ?лк?, социаль балансты оптималл?штере?
- Ен?й?тсел й?н?лешле социаль страттар?ы? тырышлы?ын ?улланыу ?с?н етерлек ма?саттар табыу
- Улар?ы? метрополияла й?м?и?тк? ?ауырлы?ын? к?мете?, ?ай?ы бер?? — тот?ондар?ы ?атыу, й?м?и?тт? урын таба алма?ан бер???кт?р?е, й?м?и?тт? барлы??а килг?н йолалар ??м ??р?ф-????тт?р, конкуренция ар?а?ында й?м?и?т билд?л?г?н социаль ролд?ре мен?н риза?ы?лы? белдере?сел?р?е ситк? еб?ре?
- Колониялар мен?н идара ите?, колониаль идаралы? идарасылар ?с?н я?шы м?кт?п, ? урында?ы м??им конфликттар?ы х?л итк?нд? к?с ?улланыу император ?ораллы к?ст?рен я?шы х?лд? тотоу ысулы булып тора
- Империя ихтыяждары ?с?н етерлек профессиональ ??м т?жриб?ле гражданлы? ??м х?рби бюрократия м?кт?бен булдырыу, бюрократияны? я?ы быуынын ??м?ли ?ынау, х?рби, с?й?си, и?тисади, м???ни элитаны я?ыртыу
- Метрополия хал?ы мен?н са?ыштыр?анда арзаныра? й?ки хатта бушлай эш к?с?н (?олло?), шул и??пт?н ?бысра??, престижы булма?ан, ?мм? социаль ???ми?тк? эй? бул?ан эшт?р?е эшл?те? ?с?н экспорт, й?ки мегаполис?а импорт
- Я?ы гражданлы? ??м х?рби технологиялар?ы ?ынау, алымдар, тактика, ноу-хау, ?? с?н???тене? зарарлы ?алды?тарын экспортлау, х??ефле х?рби, ф?нни, с?н???т, т?би?и т?жриб?л?р ?тк?ре? м?мкинлеге, ????мт?л?р метрополия хал?ыны? именлеген?, ?аулы?ына, ??мерен? х??еф тыу?ырыуы ихтимал. ?ай?ы бер осра?тар?а империяны? ??м донъяны? й?м???тселек фекерен?н быны сер итеп тотоу ?с?н у?айлы ысул.
- Тыш?ы с?й?с?т, цивилизация экспансия?ы
- Геостратегик м?нф???тт?р, ?? ?ораллы к?ст?ре х?р?к?тс?нлеген? ?лг?ше? ?с?н донъяны? т?п н?кт?л?ренд? к?сл? н?кт?л?р система?ын булдырыу
- ??ск?р??р?е?, флоттар?ы?, сау?а юлдарыны? х?р?к?тен, баш?а колониаль империялар хал?ыны? миграция?ын контролд? тотоу, ?у??ы?ыны? тейешле т?б?кк? ?теп ине?ен? ?амасаулау, улар?ы? ролен, донъяла?ы статусын к?мете?
- Халы?-ара килеше???р т?????? ?ур геос?й?си ???ми?т, империя абруйын булдырып, донъя я?мышы буйынса артабан?ы ?арар?ар ?абул ите??? ?атнашыу
- Цивилизация, м???ни?т, тел экспансия?ы — ??м уны? аша метрополияла, колониялар?а ??м баш?а донъяла ??м?лд?ге х?к?м?тте? легитимлы?ын, авторитетын ны?ытыу. Империя цивилизация?ы стандарттарын глобаль стандарттар?а ?йл?ндере?.
Колония билд?л?ре
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- С?й?си азатлы? булмауы, айырым хо?у?и статус, ?а?и?? булара?, метрополияны? тулы хо?у?лы провинциялары статусынан айырыла
- Географик изоляция ??м к?п осра?та мегаполистан алы? булыу
- Т?би?и ресурстар?ы, метрополия фай?а?ына аборигендар?ы? хе?м?тен и?тисади эксплуатациялау, был йыш ?ына и?тисад ??ешен тот?арлау?а, колонияны? б?лг?нл?кк? т?ш??ен? килтер?
- К?п осра?та аборигендар?ы? к?пселеге мен?н мегаполис хал?ы ара?ында?ы этник, дини, м???ни, й?ки баш?а айырмалар йыш ?ына ????рен айырым, ?? аллы община тип ?анар?а беренсе с?б?п була
- Тарихи фактор:
- Метрополия бил?м?л?рен ба?ып алыу, оккупация.
- Метрополияны? колонияны бойондоро??о? хо?у?и статустан м?хр?м ите?е: урында?ы властар?а протекторат, вассаллы?, ??уртым?, концессия, опекунлы?, ?атып алыу, колония территория?ында метрополия фай?а?ына ?? суверенитетыны? тулылы?ын сикл?? й? м?хр?м ите? тура?ында ти??е? килеше???р т???? юлы мен?н, х?рби к?с ?улланыу, й?ки бойондоро?ло, марионетка режимын влас?а килтере? юлы мен?н, территорияны аннексиялау, метрополияны? колониаль идаралы?ын булдырыу юлы мен?н, митрополиянан колония мен?н туранан-тура идара ите?
- Метрополиянан байта? халы?ты? колония?а иммиграция?ы, урында?ы власть, с?й?си, и?тисади, м???ни элита булдырыу
- Метрополияны? ?с?нс? илд?р мен?н колония я?мышы тура?ында д??л?т-ара килеше???ре булыуы, ??йл?ше???р алып барыуы. Йышыра? (бигер?к т? XX быуатты? ?у??ы сиреген? тиклем) — метрополия хал?ы мен?н са?ыштыр?анда аборигендар?ы? гражданлы? хо?у?тарын бо?оу, аборигендар?а ят м???ни?т, дин, тел, ??р?ф-????тт?р индере?, урында?ы м???ни?тте дискриминациялау, раса буйынса, синфи й?ки баш?а сегрегация, апартеид, к?м?ете?, й?ш?? ?с?н к?р?кле саралар?ан м?хр?м ите?, геноцид
- К?п осра?та колония хал?ыны? к?пселегене? ?? х?лен ??г?ртерг?, я?шыртыр?а ынтылышы була. ?и?елерлек ??м даими сепаратизм (милли-азатлы? х?р?к?те) — аборигендар?ы? сецессия?а ынтылышы (д??л?т составынан сы?ыу), улар?ы? я?мышын ??аллы х?л ите? ?с?н суверенитет алыу (географик, этник, дини ??м/й?ки м???ни я?тан адекват ил мен?н берл?ше?).
- Метрополияты? уны к?сл?п ба?тырыу саралары
- ?ай?ы бер?? был колония?а географик, этник, дини ??м/й?ки м???ни я?тан адекват ил д???? ит?.
Тарих
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Я?ы д??ер?е? башы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Колониализмды? т??шарттары Б?й?к географик асыштар осоронда, атап ?йтк?нд?, XV быуатта, португал штурманы Васко да Гама ?индостан?а юл ас?анда ??м Колумб Америка яр?арына сы??анда барлы??а килг?н. Баш?а м???ни?т халы?тары мен?н осраш?анда европалар ????рене? технологик ??т?нл?г?н к?р??т? (океан елк?нле караптары ??м атыу ?оралы). Я?ы донъяла т??ге колониялар?а испандар ниге? ?ал?ан. Америка ерле хал?ы (индеецтар) д??л?тт?рен талау Европала банк система?ыны? ??ешен?, ф?нде ??тере? ?с?н финанс б?ле?г? булышлы? ит? ??м с?н???т ??ешен? эт?ргес бир?, ? был, ?? сиратында, я?ы сеймал талап ит?.
Капиталды башлан?ыс туплау осоронда?ы колониаль с?й?с?тк? ба?ып алын?ан территориялар мен?н сау?а ите??? монополия урынлаштырыу, б?т? илд?р?е ба?ып алыу ??м талау, урында?ы халы?ты эксплуатациялау?ы? йырт?ыс феодал ??м ?олло? формаларын ?улланыу й?ки индере? хас. Был с?й?с?т башлан?ыс капитал туплау процесында ?ур роль уйнай. Европаны? эре баш ?алаларында колониялар?ы талау ??м ?олдар мен?н сау?а ите? ниге?енд? капитал туплау?а килтер?, был бигер?к т? XVII быуатты? 2-се ярты?ынан башлана ??м Англияны? шул ва?ытта?ы и? ??ешк?н илг? ?йл?не? с?б?пт?рене? бере?е була.
?олло?а эл?кк?н илд?р?? колониаль с?й?с?т етештере?се к?ст?р?е? ю??а сы?ыуына с?б?псе була, был илд?р?е? и?тисади ??м с?й?си ??ешен тот?арлай, ?ур территориялар?ы талау?а ??м б?т? халы?тар?ы ю? ите?г? килтер?. Ул осор?а колониялар?ы эксплуатациялау?а х?рби-конфискация ысулдары ?ур роль уйнай. 1757 йылда Бенгалияла Британияны? К?нсы?ыш ?индостан компания?ы (East India Company) с?й?с?те бындай ысулдар?ы ?улланыу?ы? са?ыу ми?алы булып тора. Был с?й?с?тте? э?емт??е- 1769—1773 йылдар?ы? аслы?ы, уны? ?орбандары — 10 миллион ??л?к бул?ан бенгали. Ирландияла XVI—XVII быуаттар?а Британия х?к?м?те инглиз колонистарына ирландтар?ан ер??р?ен тартып алып инглизд?рг? бир?.
XIX быуат
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Мануфактуранан эре завод с?н???тен? к?се? ал?а китк?н ?айын колониаль с?й?с?т ?и?елерлек ??г?решт?р кисер?. Колониялар и?тисади я?тан метрополия мен?н ты?ы? б?йл?нг?н, ауыл хужалы?ы ??ешене? монокультур (бер ген? культура ??тере?) й?н?лешле аграр ??м сеймал етештере?сег?, с?н???т продукция?ы ба?арына ??м метрополияны? ??еп киле?се капиталистик с?н???те ?с?н сеймал сы?ана?тарына ??ерел?. М???л?н, 1814 йылдан 1835 йыл?а тиклем ?индостан?а Англиянан кизе-мамы? ту?ымалар экспортлау 65 тап?ыр?а арта, был ?инд ??н?рсел?рене? б?л??ен? килтер?.
Эксплуатациялау?ы? я?ы ысулдары таралыуы, урында?ы халы?тар ??т?н?н хакимлы?ты ны?ыта ал?ан колониаль идара ите??е? махсус органдарын булдырыу к?р?клеге, шулай у? метрополиялар?а буржуазияны? т?рл? ?атламдарыны? конкуренция?ы монополиялы колониаль сау?а компанияларын б?т?р??г? ??м оккупациялан?ан илд?р?е? ??м территориялар?ы? метрополияны? д??л?т контроле а?тына к?се?ен? килтер?.

Колониялар?ы эксплуатациялау формаларыны? ??м ысулдарыны? ??г?ре?е уны? к?с?рг?нешлеге к?ме?ег? килтерм?й. Колониялар?ан ??й?т ?ур байлы? сы?арыла. Улар?ы ?улланыу Европала ??м Т?нья? Америкала социаль-и?тисади ??еште ти?л?т?. Колонизатор?ар колониялар?а?ы кр??ти?н хужалы?тарында продукция арттырыу я?лы бул?а ла, йыш ?ына улар феодаль ??м феодализм?а тиклемге м?н?с?б?тт?р?е ны?ыта, с?нки колониялар?а феодалдар ??м ырыу-??бил? башлы?тары улар?ы? социаль таянысы булып тора.
С?н???т д??ере башланыу мен?н Б?й?к Британия и? эре колониаль держава?а ?йл?н?. XVIII—XIX быуаттар?а о?айлы к?р?ш барышында Францияны е?еп, уны? и??бен?, шулай у? Нидерланд, Испания ??м Португалия и??бен? м?лк?тен арттыра. Б?й?к Британия ?индостанды буй?ондора. 1840—1842 йылдар?а ??м Франция мен?н берг? 1856—1860 йылдар?а ?ытай?а ?аршы ?фи?н ?у?ыштарын алып бара, ????мт?л? ?ытай мен?н ??е ?с?н фай?алы килеше???р т???й. Сянганды (Гонконг) ?? ?улына т?ш?р?, Аф?анстанды буй?ондорор?а тырыша, Фарсы ?улты?ында?ы тер?к пункттар?ы, Аденды ба?ып ала. Колониаль монополия с?н???т монополия?ы мен?н берг? ун ту?ы?ынсы быуат дауамында Б?й?к Британияны и? ?е??тле держава ит?.
Колониаль экспансия баш?а державалар тарафынан да баш?арыла. Франция Алжир?ы (1830—1848), Вьетнамды (XIX быуатты? 50-80-ы) буй?ондора, Камбоджа (1863), Лаос (1893) ??т?н?н ??ене? протекторатын булдыра.

1880 йылдар?а колониаль державалар Африканы ???ем б?леш? башлай. 1885 йылда ?Ирекле Конго д??л?те? Бельгия короле Леопольд II ?улына к?с?, илд? м?жб?ри хе?м?т система?ы булдырыла.

Колониаль хакимлы? вице-король, генерал-капитан й?ки генерал-губернатор идара ите?е, й?ки ?протекторат? р??ешенд? баш?арыла. Колониализмды идеологик ниге?л?? м???ни?тте (культюртреггерство, модернизациялау, к?нбайышлаштырыу) — ?а? т?нлел?р?е? й?г?н? таратыу к?р?клеге аша барлы??а килг?н. Колонизацияны? испан версия?ы — католик дине, испан теле экспансия?ын Encomienda система?ы аша булдырыу. К?нья? Африканы колонизациялау?ы? голланд версия?ы апартеидты, урында?ы халы?ты ?ыуыу?ы ??м улар?ы резервациялар?а й?ки бантустандар?а тотоу?ы к?? у?ында тот?ан. Колонистар урында?ы халы?тан б?т?нл?й бойондоро??о? общиналар ойошторалар, улар т?рл? класлы кешел?р??н, шул и??пт?н ен?й?тсел?р??н ??м авантюристар?ан тора. Шулай у? дини общиналар (Я?ы Англия пуритандары ??м ?ыра?ай К?нбайыш мормондары) ки? тарал?ан була. Колониаль администрация власты ?б?лгел? ??м хакимлы? ит? принцибы буйынса тормош?а ашыра, шуны? мен?н б?йле власты? тыш?ы билд?л?рен ??м ет?кселек ите? ысулдарын тел?п ?абул итк?н урында?ы хакимдар?а яр?ам ит?.
Бер-бере?е мен?н дошман ??бил?л?р (колониаль Африкала) й?ки урында?ы дини общиналар (Британия ?индостанында индуистар ??м мосолмандар) ара?ында конфликттар ойоштороу ??м у?а булышлы? ите? ки? тарал?ан бул?ан. Йыш ?ына колониаль хакими?т ??ене? дошмандары мен?н к?р?ше? ?с?н золом?а дусар бул?ан т?рк?мд?рг? яр?ам ит? (Руандала?ы хуту) ??м ерле халы?тар?ы? ?ораллы отрядтарын булдыра (?индостанда сипай?ар, Непалда гуркхалар, Алжир?а зуавалар). Былар?ы? бары?ына ?аршы ихтилалдар к?т?рел?, Африка континентында тыныс бул?ан йылдар бик ?ир?к була. Шулай итеп, 1902/03 йылдар?а португалдар?а ?аршы Анголала овумбунду хал?ы баш к?т?р?. 1905 йылда Танганьикала немец хакими?тен? ?аршы ?ораллы к?т?релеш башлана, алты йыл дауамында Мадагаскар?а француздар?а ?аршы ихтилал бара, ул 1904 йылда тамамлана. Туниста исламсылар баш к?т?р?.
Деколонизация. Неоколониализм
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Колониаль системаны? х?л иткес тар?алыуы (деколонизация) Икенсе донъя ?у?ышынан ?у? й?м?и?тте гуманлаштырыу ??м демократлаштырыу процесы башланыу ????мт??енд? барлы??а кил?. Деколонизацияны ул ва?ытта?ы ике супердержава, СССР (Сталин ??м Хрущев) ??м А?Ш (Эйзенхауэр) хуплап ?аршы ала.
Индонезияны? бойондоро??о?ло?о Япония ?ораллы к?ст?рене? ?с йыллы? оккупация?ынан ?у? 1945 йылды? 17 авгусында и?лан ител?. Суверенлы д??л?тте? барлы??а киле?е элекке колония ??т?н?н я?ынан контролде ?айтарыр?а тырыш?ан голландтар мен?н о?айлы ?ораллы к?р?шк? с?б?п була.
?ур ?ыйынлы? мен?н ?индостан да милли бойондоро??о?ло? ала. Ганди?ы? пассив ?аршылы? к?р??те? кампания?ы (инд. Satyagraha) ла ????мт??е- 1947 йылда ?индостан бойондоро??о?ло? ала.
1954 йылда Диен Б’эн Пху е?елг?нд?н ?у? француздар Француз ?инд-?ытай?ан кит?.
1960 йылда Европа державаларыны? ?ай?ы бер Африка бил?м?л?ре бойондоро??о?ло? ала.
Колониаль бойондоро?лоло?тан азат ителг?н илд?р ?с?нс? донъя илд?ре тип атала. Колониаль осор?ан ?у??ы осор?а ??ешк?н к?нбайыш илд?ре и?тисади ??м с?й?си й???тт?н ?с?нс? донъя илд?рен к?пк? у?ып кит?. ?с?нс? донъя илд?рене? ?ай?ы бер??ре сеймал сы?ана?ы булара? й?ш?п кил?, был улар?а ?ай?ы бер осра?тар?а Европа илд?ре ким?лен? етерг?, ?ай?ы бер?? улар (Берл?шк?н ??р?п ?мирлект?ре) ким?лен?н артып китерг? м?мкинлек бир?. Т?б?н эш ха?ы улар?ы арзан эшсе к?с? сы?ана?ы ит?, был халы?-ара корпорациялар?а етештере??е, т?? сиратта ?улланыу тауар?арын, ????рен? к?сереп, сы?ымдарын к?метерг? м?мкинлек бир?.
Колониаль системаны б?т?р???е? б?т? э?емт?л?ре л? ы??ай булмай. ?атнаш идаралы?- ?? бюрократия?ы ??м метрополия бюрократия?ы мен?н идара ите? с?й?с?те о?а? йылдар эшл?п килг?нг? к?р?, эске ба?ар?а ха?тар?ы? ???ел нисб?тен? ?лг?ш? алма?ан, валюта табышын ?айтарыу?ы контролд? тота алма?ан ??м ????рене? белем бире? ??м ?илми ?лк??ен ??тере? ?с?н ?алым йыйыу?ы арттыра алма?ан ?с?нс? донъя илд?рене? к?с??? коррупция?а бат?ан режимдары барлы??а килг?н. К?п кен? ??ешт?ге илд?р?е? бурысы ту?тау?ы? ???.
Колониализм йо?онто?о
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Колониаль с?й?с?тте? д??л?тт?рг? ??м улар?ы? хал?ына йо?онто?он сикт?н тыш ???ми?тле ??м комплекслы тип ?йтерг? м?мкин. Улар?ы? йо?онто?о ти? арала, й?ки о?айлы ва?ыттан к?рен?; улар и??бен? ауырыу?ар?ы? таралыуы, ти??е? социаль м?н?с?б?тт?р урынлаштырыу, халы?ты эксплуатациялау, европалы булма?ан ?ай?ы бер этник т?рк?мд?р?е? этноциды, медицина ??еше, я?ы социаль институттар булдырыу, б?т?р??, инфраструктураны я?шыртыу ??м д?й?м технологик прогресс ин? ала. Колониализм шулай у? телд?р?е? ??м ???би?тте? таралыуына, шулай у? д?й?м ал?анда м???ни алмашыу?а булышлы? ит?.
Элекке колониялар?ы? артабан?ы ??ешен? йо?онто
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Дарон Асемоглу ??м Джеймс Робинсон ?Ни ?с?н ?ай?ы бер илд?р бай, ? икенсел?ре ярлы? тиг?н китапта я?ы институциональ м?кт?пте? глобаль тиге??е?лекк? ?арашын белдер?. Улар с?й?си ??м и?тисади институттар?ы — й?м?и?тт? бул?ан ?а?и??л?р ??м м?жб?р ите? механизмдары йыйылма?ын — баш?а фактор?ар?ы икенсел тип и??пл?п, т?рл? д??л?тт?р?е? и?тисади ??м социаль ??ешенд? айырмалар?ы? т?п с?б?бе итеп к?р?. Автор?ар институттар?ы ике ?ур т?рк?мг? б?л?: с?й?си ??м и?тисади.
Беренсе?е илд?ге т?рл? власть органдары ара?ында в?к?л?тт?р?е б?ле??е ??м ошо органдар?ы формалаштырыу т?ртибен к?йл??, икенсе?е граждандар?ы? милек м?н?с?б?тт?рен к?йл??. Асемоглу ??м Робинсон т?ш?нс??е ике архетипты ?апма-?аршы ?уйыр?а тейеш: ?экстрактив? (?сы?арыу?, ??ы?ыу?) ??м ?инклюзив? (??? эсен? алыу?, ?берл?штере??) и?тисади ??м с?й?си институттар, улар ике осра?та ла бер-бере?ен ны?ыта. Инклюзив и?тисади институттар й?м?и?тте? ки? ?атламдарыны? милек хо?у?ын я?лай (элита ?ына т?гел), улар милекте ниге??е? ситл?те?г? юл ?уймай, табыш алыу ма?сатында б?т? граждандар?а ла и?тисади м?н?с?б?тт?р?? ?атнашыр?а р?хс?т ит?. Бындай учреждениелар шарттарында эшсел?р хе?м?т етештере?с?нлеген арттырыу мен?н ?ы?ы??ына. Автор?ар фекеренс?, бындай и?тисади институттар?ы? о?айлы й?ш??е й?м?и?тте? ки? ?атламдарына ил мен?н идара ите??? ?атнашыр?а ??м к?пселек ?с?н фай?алы ?арар?ар ?абул итерг? м?мкинлек бирг?н инклюзив с?й?си институттар?ы? м?мкин т?гел. Экстрактив хужалы? учреждениелары халы?ты? ки? ?атламдарын ?? эшм?к?рлеген?н килг?н килемде б?ле???н ситл?штер?. Улар, кире?енс?, элита?а ?арама?андар?ы? м?лк?тен ситл?штерерг? р?хс?т ителг?н элитанан баш?а, ??р кемг? и?тисади м?н?с?б?тт?р?? ?атнашыу?ан фай?а алыр?а ?амасаулай. Бындай и?тисади институттар халы?ты? ки? ?атламдарын ил х?к?м?тен?н ситл?штерг?н ??м б?т? с?й?си власты й?м?и?тте? тар ?атламы ?улына тупла?ан экстрактив с?й?си институттар мен?н о?атыла. Автор?ар фекеренс?, к?п кен? ??ешт?ге илд?р?? экстрактив институттар ф??ирлекте? с?б?бе булып тора.[1][2].
Европа колониаль компаниялары тарихта беренсе акционер?ар й?м?и?те булалар ??м ????рен рациональ и?тисади агенттар ке?ек тоталар — монополиялар урынлаштыралар ??м табышты максималь арттыралар. Тауар?ар экспортлау?а монополия айырым компания?а конкурентлы м?хитт? сау?а ите?г? ?ара?анда к?пк? к?бер?к табыш килтер?с?к, ? монополияны ?а?лау ?с?н сы?арыусы учреждениелар к?р?к, шу?а к?р? был компаниялар колониялар?ы? ?имм?тле ресурстарын колонизатор?ар ?улына туплау ?с?н ??м?лд?ге сы?арыу учреждениеларын булдыр?ан, й? ны?ыт?ан ??м фай?алан?ан.[3]М???л?н, Голландияны? К?нсы?ыш ?индостан компания?ы (East India Company) компания?ы ?орал к?с ?улланып х??ерге Индонезияла?ы т?рл? общиналар?ы буй?ондора, элек бул?ан сы?арыу институттарын ны?ыта: ?алымдар ??м м?жб?ри хе?м?т к?л?ме арттырыла. С?й?си ???кл?штере? булма?анлы?тан, ??м?лд?ге сы?арыу институттарын фай?аланыу м?мкин булма?анлы?тан, голландтар урында?ы халы?ты ю??а сы?ара, уны Африка ?олдары мен?н алмаштыра, шулай итеп, я?ы сы?арыу институттары т???л?. Африканы? ??енд? ?олдар мен?н сау?а ите? европалылар килг?нг? тиклем к?пк? алдара? бул?ан, ?мм? Кариб утрау?арында плантатор?ар ?олдар?а шул тиклем ?ур ихтыяж к?р??тк?нд?р, XVIII—XIX быуаттар?а Африкала ?олдар мен?н сау?а ите? к?л?ме ун тап?ыр?а арт?ан. Конго короллеге, Ойо, Дахомай ??м Ашанти ке?ек д??л?тт?р ?олдар?ы ?ул?а т?ш?р??, улар?ы европалылар?а ?атыу ??м к?ршел?рг? я?ы ??ж?мд?р я?ау ??м я?ы ?олдар?ы ба?ып алыу ?с?н ?орал ?атып алыу ?с?н х?рби машиналар?а ?йл?н?[4]. Латин Америка?ында?ы испандар, урында?ы халы?тар?ы ба?ып ал?андан ?у?, ю?ары экстрактив энкомьенда ??м репартимиенто учреждениеларын булдыра, улар крепостнойлы?ты? ?атыра? форма?ы була.
Бойондоро??о?ло? ал?андан ?у? к?пселек илд?р?? улар ?а?ланып ?ына ?алмай, ? к?с?й?, с?нки Испания империя?ы ?абул итк?н Кадис Конституция?ы улар?ы? ??т?нл?кт?рен? ??м килемд?рен? янай, ??м улар?ы бойондоро??о?ло? и?лан итерг? эт?р?, ????мт?л? был улар?а и?ке т?ртипте ?а?лап ?алыр?а м?мкинлек бир?. Тик Т?нья? Америкала?ы инглиз колонияларында ?ына х?лд?р икенсе т?рл? була. Англия колониаль ярыш?а ?у?лап ин?, алтын ??м к?м?ш ят?ылы?тарына бай ер??р?е баш?алар (испандар ??м португалдар) бил?й.[5] У?а тик Т?нья? Америка яр?ары ?ына ?ала, унда урында?ы халы? а? ??м ?у?ышсан була. Колониялар?ы? й?ш??ене? бер??н-бер юлы Англиянан к?скенсел?р?е й?леп ите? була. ?мм? улар сы?арыу учреждениеларын булдырыу ынтылыштарына ?аршы сы?а: Вирджиния компания?ы колонистар ал?ан у?ышты? к?п ?л?ш?н алыр?а маташ?анда, улар компания контролд? тот?ан территориялар?ан кит? ??м унан ситт?ге ер??р?е эшк?рт? башлай. Халы? ты?ы?лы?ыны? ?? булыуы ??м ирекле ер??р?е? к?плеге сы?арыу учреждениеларын булдырыу?ы ?ыйынлаштыр?ан.[6][7][8]. ? 1619 йылда компания к?скенсел?р?е? тел?кт?рен ??н???тл?ндерерг? м?жб?р була: Генераль ассамблея ойошторола, тим?к, колония хакими?тенд? х??ер билд?ле бер м?лк?тк? эй? бул?ан а? т?нле ??р ир-ат ?атнаша ала. Кап колония?ында (К?нья? Африкала) ла башлан?ыс ярай?ы у? оптимистик була: урында?ы халы? ауыл хужалы?ы продукция?ын ?атыу?ан килем алыу м?мкинлеген? эй? булып, улар ?с?н игенселекте? я?ы технологияларын ???ем ??л?штер? ??м индер?, м?лк?тт? ер ?атып алыр?а тырыша. Урында?ы халы? арзан эшсе к?с?н? мохтаж а? фермер?ар мен?н ярыш?ан. ??м ахыр сикт? улар ике м?сь?л?не л? 1913 йыл?ы ?Ерле халы?тар тура?ында? Закон мен?н х?л ит?, был закон ер?е? 87 процентын а? фермер?ар?а бир?, улар халы?ты? 20 процентын т?шкил ит?, ? 80 процент т?шкил итк?н ерле халы??а ер?е? ни бары 13 проценты ?ала. ????мт?л? ерле халы? ф??ирлекк? дусар була, с?нки был ер улар?ы ашата алмай, а? фермер?ар?а етешм?г?н арзан эшсе к?с?н? ?йл?н?. Был халы?ты? бер ?л?ш?н?? икенсе?е и??бен? с?ск? атыуына ниге?л?нг?н ?икел?т? и?тисадты?? башланыуына килтер?, ? КАР-?ы? бойондоро??о?ло?о х?лде ки?кенл?штер? ген?.
????мт?л? Европа колонизация?ы тик А?Ш- та, Канадала ??м Австралияла ?ына инклюзив институттар?а булышлы? ит?, ?мм? хатта был осра?тар?а ла был колонизатор?ар?ы? тел?ген? ?аршы кил?. Азия, Африка ??м Латин Америка?ы илд?рене? к?бе?ен? Европа колонизация?ы ?ур зыян килтер?, колонизатор?ар булдыр?ан экстрактив институттар, был илд?р?е? бойондоро??о?ло?она ??м элитаны? ??г?ре?ен? ?арама?тан, даими р??ешт? ?абатлана ??м ны?ына. [9][10][2].
Эпидемиялар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]С?й?х?тсел?р йыш ?ына ????ре тикшерг?н ер??рг? я?ы ауырыу?ар килтер?, улар?ан ерле халы?ты? т?би?и иммунитеты булмай; ?ай?ы бер осра?тар?а был урында?ы эпидемиялар?ы? айырыуса ю?ары д?р?ж?л? вирулентлы? тыу?ырыуына с?б?псе була[11]. М???л?н, Колумбия?а тиклемге Америкала с?с?к, ?ы?ылса, малярия ?. б. ке?ек ауырыу?ар булма?ан.
Шулай итеп, ауырыу XVI быуатта Канар утрау?арыны? б?т? ерле хал?ын ю? ит?; 1518 йылда Гаити?а индеецтар?ы? ярты?ы с?с?кт?н вафат була. Шулай у? 1520-се йылдар?а 150 000 кеше Мексикала, шул и??пт?н Теночтитланда император, ??м 1530 йылдар?а Перу?а вафат була; шулай итеп, ауырыу Европа яулап алыусыларына нинд?й?ер яр?ам к?р??т?. Ун етенсе быуатта Мексиканы? ерле хал?ы ?ы?ылса мен?н ауырып, ике миллион кешене? ??мере ???лг?н; бынан тыш, 1618—1619 йылдар?а Массачусетс ?улты?ы яр?арында й?ш?г?н Америка индеецтары ара?ында с?с?к эпидемия?ы була, ????мт?л? унда ?лем осра?тары 90 процент?а ет?.[12]Сир?е? таралыуы ун ?иге?енсе быуатты? икенсе ярты?ында ??м ун ту?ы?ынсы быуатты? беренсе ярты?ында Б?й?к тиге?лек индеецтары ара?ында ла була, был шулай у? халы? ?аныны? ?и?елерлек к?ме?ен? килтер?. ?ай?ы бер тикшерене?сел?р, Америка хал?ыны? б?т??е 95 процент?а тиклеме И?ке донъянан килтерелг?н сир??р??н вафат бул?ан, тип и??пл?й. Быуаттар буйы был ауырыу?ар?ы тыу?ырыусы агенттар мен?н б?йл?нешт? бул?ан европалылар улар?а са?ыштырмаса ?аршы тора ала, шул у? ва?ытта америка ерле хал?ыны? был сир??рг? ?аршы бер нинд?й ?? иммунитеты булмай.[13].
Британия колонизация?ыны? т??ге йылдарында Австралия?а с?с?к ауырыуы ла ?теп ин?, унда аборигендар?ы? 50 проценты тиерлек ??л?к була. Унан Я?ы Зеландияны? ерле хал?ы ла зыян к?рг?н. 1848 ??м 1849 йылдар ара?ында ?ы?ылса, й?ткере? ??м грипп Гавай утрау?арына тарала, ????мт?л? унда й?ш?г?н 150 000 ме? кешене? 40 000 ??л?к була. Сир??р, башлыса с?с?к ауырыуы, Пасха утрауы хал?ын тулы?ынса тиерлек ю??а сы?ар?ан. 1875 йылда Фиджи утрау?арында ?ы?ылса ауырыуы ????мт??енд? 40 000-д?н ашыу кеше ??л?к була, был халы?ты? я?ынса ?ст?н бер ?л?ш?н т?шкил ит?. Бынан тыш, XIX быуатта айнуны? ?аны ?и?елерлек к?мей (к?п осра?та Хоккайдо утрауына япон к?скенсел?ре килтерг?н йо?ошло ауырыу?ар ар?а?ында).
?алимдар фекеренс?, я?ы донъянан Европа?а ла ?ай?ы бер ауырыу?ар — м???л?н, сифилис килтерелг?н. Был й?н?лешт?ге тикшерене???р к?р??те?енс?, ?й??рен? ?айт?ан европалылар сит тарафтар?ан алып ?айт?ан тейешле тропик бактериум ??е ?с?н я?ы шарттар?а й?ш?? ??м с?л?м?тлек ?с?н х??ефлер?к форма?а ?йл?не?е ихтимал. Ренессанс ва?ытында ?лем осра?тары б?г?нг?г? ?ара?анда ю?арыра? бул?ан. Беренсе холера пандемия?ы Бенгалияла башлана, артабан ул 1820 йылда б?т? ?индостан?а тарала; унда 10 000 британ ?алдаты ??м к?п индеецтар ??л?к була. Артабан XIX быуат а?а?ында ?индостанда эшл?г?н Владимир Хавкин холера ??м бубон та?унына (чума) ?аршы вакциналар эшл?й.
Сир??р мен?н к?р?ш
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]1803 йылда Испания короле с?с?кк? ?аршы вакцинаны колониялар?а еткере? ??м халы?ты к?пл?п вакцинациялау?ы т?ьмин ите? миссия?ын ойоштора. 1832 йыл?а А?Ш-ты? федераль х?к?м?те шулай у? ерле Америка хал?ы ?с?н с?с?к прививка?ын эшл?? программа?ын башлап еб?р?. Ошондай у? программа ?индостанда Маунтстуарт Эльфинстоун ет?кселегенд? эшл?й. ХХ быуат башынан б?т? колониаль державалар тропик илд?р??ге ауырыу?ар?ы б?т?р??г? й?ки контролд? тотоу?а и?тибарын й?н?лт?. М???л?н, Африкала йо?о ауырыуы башланыуы сир х??ефе яна?ан миллионла?ан кешене системалы тикшерг?н мобиль коллективтар эше ар?а?ында ту?татыла. ????мт?л? ХХ быуат тарихта донъя хал?ы ?и?елерлек арта, был башлыса к?п илд?р?? медицина ??еше ар?а?ында ?лем осра?тарыны? к?ме?ен? б?йле.[14].
Шулай у? ?ара?ы?
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Баш?ортостанды? Р?с?йг? ине?е
- Колонизациялау
- Колониаль ?у?ыш
- Милли-азатлы? х?р?к?те
- Неоколониализм
- ?ал?ын ?у?ыш
- ?ушылмау х?р?к?те
- х??ерге донъяла буй?он?ан территориялар исемлеге
И?к?рм?л?р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- ↑ David R. Henderson. The Wealth and Poverty of Nations (spring 2013).
- ↑ 2,0 2,1 Аджемоглу, Робинсон, 2016
- ↑ Why Nations Fail, By Daron Acemoglu and James A Robinson . The Independent (26 май 2012).
- ↑ Bass, Warren. Book review: ‘Why Nations Fail,’ by Daron Acemoglu and James A. Robinson, Washington Post (20 апрель 2012). 2 апрель 2020 тикшерелг?н.
- ↑ Book Review: Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty .
- ↑ The big why .
- ↑ Rohac, Dalibor. The Poverty of Nations, Wall Street Journal (16 март 2012). 2 апрель 2020 тикшерелг?н.
- ↑ Jones C., 2015
- ↑ Michalopoulos, Papaioannou, 2014
- ↑ Ravallion, 2016
- ↑ Kenneth F. Kiple, ed. The Cambridge Historical Dictionary of Disease (2003).
- ↑ Smallpox — The Fight to Eradicate a Global Scourge 2008 йыл 7 сентябрь архивлан?ан., David A. Koplow.
- ↑ ?The first smallpox epidemic on the Canadian Plains: In the fur-traders' words? 2020 йыл 1 июнь архивлан?ан., National Institutes of Health.
- ↑ The Origins of African Population Growth, by John Iliffe, The Journal of African History, Vol. 30, No. 1 (1989), pp. 165—169.
?ылтанмалар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Вред и польза колониализма. — Журнал ?Власть? № 31(735) от 13.08.2007
- А. Б. Давидсон. АНТИРАСИСТСКИЙ РАСИЗМ?
- В. П. Макаренко. РАСПАД ИМПЕРИЙ И ПРОБЛЕМА КОЛОНИАЛИЗМА 2019 йыл 26 ноябрь архивлан?ан.
- Густерин П. В. Франко-британские противоречия перед созданием Антанты
- Густерин П. Колониальные противоречия перед Первой мировой войной
???би?т
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Колониализм // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
- Аджемоглу Д., Робинсон Дж. А. Почему одни страны богатые, а другие бедные. Происхождение власти, процветания и нищеты = Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty (2012). — М.: АСТ, 2016. — 693 с. — ISBN 978-5-17-092736-4.
- Jones C. I. The Facts of Economic Growth // NBER working paper. — 2015. — № 21142. — DOI:10.3386/w21142
- Levy B. Working with the Grain: Integrating Governance And Growth In Development Strategies (инг.). — N. Y.: Oxford University Press, 2014. — 266 p. — ISBN 978-0199363810.
- Michalopoulos S., Papaioannou E. National Institutions and Subnational Development in Africa // Quarterly Journal of Economics. — 2014. — Vol. 129. — № 1. — С. 151—213. — DOI:10.1093/qje/qjt029
- Ravallion M. (инг.)баш. The Economics of Poverty: History, Measurement, and Policy (инг.). — ?алып:N.Y.: Oxford University Press, 2016. — 736 p. — ISBN 978-0190212766.