苹果手机放口袋突然自燃 致男子裤子烧烂大腿烧伤
Википедия м???л?л?ре н?шер ителг?н абруйлы сы?ана?тар?а ниге?л?нерг? тейеш. Был битт? ?Оригиналь тикшерене???р?е? юл ?уйыл?ы?ы?лы?ы? ??м ?Проверяемость? ?а?и??л?ренд? к?р??телг?н хаталар?а юл ?уймау ?с?н абруйлы сы?ана?тар буйынса а?латма бирел?.
?г?р Википедия?а нинд?й ?? бул?а фай?алы м??л?м?т индерерг? тел???ге?, быны эшл?й ала?ы?ы?, ?мм? абруйлы сы?ана? мен?н ра?ланма?ан м??л?м?тте? артабан м???л?н?н алыныу ихтималлы?ын а?лар?а тейеш?еге?. ?ылтанма табыу ??м ??т?? ?с?н яуаплылы? м???л?г? ??т?м? индерг?н кешел? ята, шул у? ва?ытта м?мкин ??м ма?сат?а ярашлы бул?анда сы?ана??а ?ылтанманы ??р са? к?р??терг? к?р?к.
Был битт? идеаль модель т??дим ител?, ??м Википедияны? к?п м???л?л?ре у?а тап килм?й, с?нки м?х?ррир?ер?е? ?ай?ы?ылыр м???л? тексына к?р?кле м??л?м?тте э?л?? ??м ?ылтанмалар ?уйыу ?с?н ва?ытын сарыф итм?г?н. ?мм? был у?ыусылар?а м???л?н?н ?имм?тле м??л?м?т алыу?а ?амасауламай, шул у? ва?ытта уны? мотла? ха? д?р?? булмауы ла м?мкин.
Википедия м???л?л?ре абруйлы сы?ана?тар?а ниге?л?не?г? ?арама?тан, Википедия ??е абруйлы сы?ана? була алмай. С?нки Википедияны (т?б?нд? я?ыл?ан ??н?шер ке?ек ?к) ??р кем м?х?ррирл?й ала, Википедия ??е т?гел, ? унда ?улланыл?ан абруйлы м??л?м?т сы?ана?тары ?улланыл?анлы?тан абруйлы. Википедия текстарын, шул и??пт?н баш?а тел б?лект?рен?н д?, я?ы м???л?л?р я?ыу ?с?н ?улланыу м?мки н бул?анда ла, м??л?м?тте ра?лау ?с?н Википедия?а т?гел, ? ним? я?ыл?анлы?ын тикшерг?нд?н ?у?, туранан-тура абруйлы сы?ана??а ?ылтаныр?а к?р?к.
Д?р?? булма?ан й?ки гипотетик м??л?м?тт?р шулай у? м???л?г? индерел? ала, ?мм? уны индере?се м??л?м?тт?р?е? д?лил т?гел, ? кемде?дер фекере булыуын билд?л??е зарур. Улар?ы, м???л?н: ?Элек был ха?та, шундай-шундай хаталы ?араш ки? тарал?ан була?, ?легенда?а ярашлы, …? й?ки ?академик А. А. Иванов фекеренс?, …? тип башлар?а к?р?к. ?мм? бындай фекер??р?е улар?ы? ки? танылыу ал?ан осра?та й?ки м???л? тема?ын ??р?тл?г?нд? ?имм?тле бул?анда (неск?лект?рен ?ара: ВИКИПЕДИЯ:МАРГ) ?ына индерерг? м?мкин.
?ай?ы бер билд?л?м?л?р
[сы?ана?ты ??г?рте?]Википедия сикт?ренд? ба?тырыл?ан (н?шер ителг?н) сы?ана? тип у?ыусы ?с?н даими р??ешт? ?улланып бул?ан материал и??пл?н?. М???л?н, телетапшырыу?ар ба?тырыл?ан сы?ана? була алмай, с?нки тапшырыу тамамлан?ас, уны э?л?п табыу ауыр. ?мм? был телевизион тапшырыу?ы? Интернет?а урынлаштырыл?ан й?ки фильм р??ешенд? сы?арыл?ан я?ма?ы ба?тырып сы?арыл?ан сы?ана? тип ?анала, с?нки тел??сел?р уны ?арап теге й?ки был фактты? д?р?? биреле?ен тикшер? ала. Шул у? ва?ытта ба?ма?а ?уйыл?ан ышаныслылы? талаптары ла ?а?лана: м???л?н, радиотапшырыу?ар?ы? ш?хси кеше эшл?г?н ??м ??ене? ш?хси сайтына ?уй?ан стенограмма?ын сы?ана? сифатында ?улланыу ярамай.
- Факт — ысынбарлы?та бул?ан ??м бар д?лил. Энциклопедияла ?алимдар?ы? ??м ошо ?лк? эксперттарыны? консенсусы бул?ан ра?лау факт тип таныла.
Факттар?а, шул и??пт?н фекер??р тура?ында?ы факттар?а ышаны?ы?, ?мм? фекер??рг? т?гел. М???л?н, Ер?е? ?ояш тир?л?й ?йл?не?е бе??е? ?с?н факт булып тора. ?ояшты? Ер тир?л?й ?йл?не?е — факт т?гел, ?мм? Птоломей?ы? шулай тип к??аллауы — та?ы ла факт. Бер кемд? л? етди шик тыу?ырма?ан (м???л?н: Марс — ?ояш система?ы планета?ы), бары?ына ла билд?ле бул?ан ра?лау?ар?а мотла? р??ешт? ?ылтанмалар талап ите? к?р?км?й.
- Фекер — кемдер ?абул итк?н ра?лан?ан ?араш, уны? эст?леге тикшерелерг? л?, тикшерелм??к? л? м?мкин. ?мм? кемдер й?ки нинд?й?ер т?рк?м был ?арашта тороуы факт ??м был Википедияла ба?ылыр?а м?мкин (?г?р кеше й?ки т?рк?м ысынлап та ошо фекер?? ??м был етерлек ким?лд? ???ми?тле ик?н). М???л?н, Алла?ты? булыуы факт т?гел; шу?а ?арама?тан диндар?ар?ы? к?пт?ре Алла? бар ти — шик?е? факт.
- Беренсел сы?ана? — факттар?а туранан-тура ра?лау?ар килтерг?н документ й?ки кеше, икенсе т?рл? ?йтк?нд? — я?ыл?ан х?л-торош?а, ра?лау?а я?ын тор?ан сы?ана?. Бик йыш ул нинд?й?ер ва?и?ала ?атнашыусынан й?ки к???те?сен?н алын?ан текст. Ул р?сми белдере?, журналисты? ва?и?а урынынан репортажы, автобиографик ???р булыуы м?мкин. Абруйлы агентлы? йый?ан статитстика шулай у? беренсел сы?ана? була ала. ?а?и?? булара?, Википедия м???л?л?ренд? беренсел сы?ана??а т?гел, ? беренсел сы?ана? д?р?? фай?аланыл?ан икенсел сы?ана??а таяныу к?р?к. К?пселек беренсел сы?ана?ты д?р?? фай?аланыу ?с?н, бигер?к т? тарих ?лк??енд?, махсус ??ерлек к?р?к. М???л?л?р??, ?г?р улар ышаныслы урындар?а ба?тырыл?а, беренсел сы?ана?ты ?улланыр?а м?мкин. М???л?н, радиостанция сайтында сы??ан радиотапшырыу?ар стенограмма?ы, ышаныслы йыйынты?та туплан?ан тарихи документтар (м???л?н, В. И. Ленин и ВЧК. М.: Издательство политической литературы, 1975, шулай у? ?ара?ы? беренсел текст).
- Икенсел сы?ана? бер й?ки бер нис? беренсе сы?ана?ты ??р?тл?й. Ф?нни н?шри?тт?р?? (бигер?к т? ф?нни журналдар?а) ф?нни м???л?л?р ??м китаптар р??ешенд? донъя к?рг?н икенсел сы?ана?тар ентекле тикшерел? ??м, ?а?и?? булара?, д?р?? м??л?м?тк? эй? ??м был улар?ы абруйлы сы?ана? итеп ?улланыу м?мкинлеген бир?.
- ?с?нс?л сы?ана?, ?? сиратында икенсел сы?ана?тар?ы, шулай у? баш?а ?с?нс?л сы?ана?тар?ы ла д?й?мл?штере?е ихтимал.
Википедия, ниге???, икенсел ??м ?с?нс?л сы?ана?тар?а ниге?л?нерг? тейеш.
М???л? я??анда сы?ана?тар?а ?ылтаныр?а тырышы?ы?[1]. Быны бигер?к т? текста <ref>Сы?ана??а ?ылтанма</ref>
тегы эсенд?ге и?к?рм?л?р?е фай?аланып эшл??е урынлы. М???л? а?а?ында == И?к?рм?л?р ==
б?леге булдырыр?а ??м у?а {{и?к?рм?л?р}} ?алыбын ?уйыр?а к?р?к. Шунан ?у? унда ?ылтанмалар исемлеге килеп сы?аса?. Цитаталар?ы д?р?? ?уйыу ха?ында Википедия:Сы?ана?тар?а ?ылтанмалар м???л??енд? танышы?ы?.
Сы?ана??ы? материал
[сы?ана?ты ??г?рте?]Википедияла ?атнашыусылар бик йыш текстар?а факт итеп ?асандыр, ?ай?алыр ишетк?н й?ки у?ы?ан, ?мм? ?ай?а ик?нен аны? ?ына и?л?й алма?ан фекер??р?е факт итеп килтер?. М???л?н, ?Бе? мейе м?мкинлект?рен ни бары 10 процент?а ?ына фай?аланабы?? й?ки "25-се кадр рекламала к?сл? йо?онто сара?ы булып тора, тиг?н фекер??р ки? таралыу?а ?арама?тан, факт була алмай. Был фекер?е? ки? таралыуын ра?лаусы абруйлы сы?ана??а ?ылтанма булма?а, уны? ки? таралыуын ра?лау ?а факт була алмай. Бындай фекер??р ?с?н м??л?м?тк? ышаныслы сы?ана? табыр?а к?р?к, ю??а баш?а ?атнашыусылар (у?ыусылар ?а) улар?ы? д?р??л?г?н шик а?тына алып, ?ай?ы бер ??м?лд?р баш?арыр?а м?мкин. ?г?р ?е? м??л?м?тте м???л?г? индер??еге? ик?н, уны сы?ана?тар мен?н ра?лау ?а ?е??е? яуаплылы?та. Бер?? ?? ?е?г? индерелг?н м??л?м?т д?р?? т?гел тип ра?лап ултырыр?а тейеш т?гел.
Ним? эшл?рг??
[сы?ана?ты ??г?рте?]?г?р нинд?й ?? бул?а м??л?м?тте? д?р??л?г?нд? шикл?н??еге?, ?мм? м??л?м?тте? хаталы булыуын сы?ана?тар мен?н ра?лай алмай?ы?ы? ик?н, шикле фрагментты шунда у? юй?ырыр?а к?р?км?й, с?нки ?ай?ы бер ?атнашыусылар ?е??е м???л?не я?шыртыу м?мки нлеге бирм???? ??йепл??е ихтимал (ниге??? был агрессив ??м?л той?о?он тыу?ыра). Шу?а к?р? шикле урындар?а
?алыбын ?уйыр?а к?р?к. Шикле м??л?м?тте (ышаныслы сы?ана?тар булма?а) бары тик уны? д?р?? булмауы тура?ында ны?лы ышан?а?ы? й?ки ?алыбы ?уйыл?ас, к?м тиг?нд? ике а?на дауамында бер нинд?й ?? ??м?л баш?арылма?а ?ына юй?ырыр?а м?мкин. Шулай у? м???л? автор?ары м???л?не? фекер алышыу битенд? урта? ?арар?а килг?н осра?та шикле м??л?м?тте юй?ыртыр?а була.?г?р м???л?не? т?п й?км?тке?е д?р?? булма?ан фекер??рг? ниге?л?н?? ??м уны я?шыртыу юлын к?рм???ге?, м???л?не Википедия:Юй?ыртыр?а битен? сы?ара ала?ы?ы?.
?ле й?ш?г?н кешел?р?е? биография?ында
[сы?ана?ты ??г?рте?]?ле й?ш?г?н кешел?р?е?, ??м?лд?ге ойошмалар?ы? абруйына зыян килтер? тор?ан м??л?м?тт?р?е ?ылтанмалар?ы? индерм?ге?. Тере бул?ан й?ки ?лг?н ва?ытына бер йыл да ?тм?г?н кешел?р тура?ында б?х?сле ?ылтанма?ы? й?ки к?с??? ?ылтанмалы материалдар?ы шунда у?, фекер алышыу?а сы?арып та тормай юй?ыртыр?а к?р?к. Был Википедияла урынлаштырыл?ан м???л?г? ген? т?гел, фекер алышыу битен? л?, т???те???рг? комментарий?ар?а ла, ?атнашыусылар битен? л?, ??р?тт?рг? ??м категориялар?а ла ?а?ыла.
Джимми Уэйлс ?йте?енс?[2]:
Похоже, среди ряда редакторов существует жуткая склонность к мысли, что всякую псевдоинформацию из серии ?я это где-то слышал? следует помечать ярлыком ?нет источника?. Неверно. Её нужно удалять — решительно, — если она не может быть подтверждена источником. Это верно в отношении любой информации, но особенно — в отношении негативной информации о ныне живущих людях.
Оригинал текст (инг.)There seems to be a terrible bias among some editors that some sort of random speculative "I heard it somewhere" pseudo information is to be tagged with a "needs a cite" tag. Wrong. It should be removed, aggressively, unless it can be sourced. This is true of all information, but it is particularly true of negative information about living persons.
?асан сы?ана?тар к?р?км?й
[сы?ана?ты ??г?рте?]?ай?ы бер осра?тар?а сы?ана?тар талап ителм?й, хатта улар?ы ?уйыу урын?ы? ?а. Аны?лап ?йтк?нд?, д?й?м билд?ле бул?ан факттар?ы ра?лау к?р?км?й. С?н??т (фильмдар, китаптар ?.б.) й?ки компьютер уйындарына арнал?ан м???л?л?р?? м???л?не? й?км?тке?енд? бул?ан м??л?м?тте ??т?м? сы?ана?тар мен?н ра?лау талап ителм?й. ?мм?, ?г?р ??? фильм й?ки уйын аша белеп булма?ан факттар тура?ында бара ик?н, сы?ана? к?р??теле?е мотла?. Шулай у? е?ел ген? тикшереп бул?ан м??л?м?тт?р?е: ?ле л? ?а?лан?ан архитектура ??йк?лене? нис? ?атлы булыуы, а?салар?а?ы ??р?тт?р ?.б. ?ылтанмалар мен?н ра?лау к?р?км?й.
Ял?ан абруйлылы?тан ?а?ланы?ы?
[сы?ана?ты ??г?рте?]Нинд?й?ер сы?ана?ты? абруйы тура?ында?ы ра?лау?ар?а ?у?ыр?арса ышанма?ы?. ?илми д?р?ж? алын?ан ?лк? буйынса (хатта был да ??р ва?ыт т?гел) абруй?ы ?ына а?лата. ?ылтанмалары к?п бул?ан веб-сайттар ?а б?т?нл?й ышаныс?ы? булыуы м?мкин. Бы?а асы? ми?ал булып Уильям Тэлли?ы? Вита Ценевты? на сайтында ба?ыл?ан кеше ихтыяжы теория?ыны? ??р?тл?неше тора: Тэлли ??е л?, уны? теория?ы ла автор?ы? студент рефераты ?с?н уйлап сы?арыла. ?ылтаныр?а тел?г?н сайт ?с?н кем яуаплы, тиг?н ?орау ?е? ??еге?г? бирг?н беренсе ?орау булыр?а тейеш. Уны? квалификация?ы ??м сайтты м?х?ррирл?? с?й?с?те нинд?й? Интернетта кем ним? тел?й — шуны я?а ала.
Сы?ана? сифатында д?р?ж??е ф?н кандидатынан да т?б?н булма?ан кешел?р?е? й?ки ошо ?лк?л? билд?ле эксперттар?ы? материалдарын ?улланыр?а тырышы?ы?. РФА ??м РМФА д??л?т вуздарында ??м институттарында эшл?г?н автор?ар?а ышаныр?а к?р?к. Р?с?й т?би?и ф?нд?р академия?ы, Халы?-ара информатизациялау академия?ы, Тринитаризм академия?ы ке?ек й?м???т академияларыны? ышаныслы булыуына шикл?неп ?арар?а к?р?к (х?йер, теге й?ки был академияла а?за булыу автоматик р??ешт? ышаныу й?ки ышанмаусылы?ты а?латмай).
М??л?м?тте Википедиянан ал?ан сы?ана?тар?ы урап ?терг? к?р?к. Бары тик Википедиянан ал?ан м??л?м?т тикшерене? объекты бул?ан й?ки ошо ?лк?л?ге экспертты? ба?а?ы мен?н бирелг?н осра?та ?ына ?улланыла ала.
Автор ошо ?лк? буйынса абруйлы экспертмы?
[сы?ана?ты ??г?рте?]Быны асы?лау ?с?н бер нис? ?орау?а яуап бирерг? к?р?к:
- Автор?ы? ошо тема буйынса эшт?ре абруйлы ф?нни журналдар?а ба?ыл?анмы?
- Ошо ?лк? буйынса билд?ле эксперттар?ан автор?ы? алда?ы й?ки ошо ба?ма?ына кире фекер??р алын?анмы?
- Автор?ы? эшен?, абруйлы сы?ана? булара?, ошо ?лк?л? эшл??се баш?а автор?ар ????рене? м???л?л?ренд? (шулай у? ф?нни журналдар?а ба?ыл?ан) ?ылтанамы?
- Автор?ы? ошо ?лк? буйынса ?илми д?р?ж??е бармы?
????ти булма?ан ра?лау?ар етди и?батлау талап ит?
[сы?ана?ты ??г?рте?]?ай?ы бер х?л-торош м??л?м?т сы?ана?тарына айырыуса и?тибарлы ??м скептик ?арашта булыу?ы талап ит? ??м улар ниге?енд? т?б?нд?ге ра?лау?ар я?ал?ан:
- аптырат?ан ??м м??им булып тор?ан, ?мм? а? билд?ле;
- а?ымда?ы ва?и?алар?а б?йле, ки? м??л?м?т сараларында я?тыртылма?ан, аптырат?ан ??м м??им булып тор?ан, ?мм? а? билд?ле;
- кемде?дер характерлы, ????ти булма?ан й?ки бы?а тиклем ?йтелг?нд?рг? ?аршы килг?н фекере;
- ф?нни й?м?и?тт? ?абул ителг?н теориялар?а ?аршы килг?н й?ки улар мен?н килешм?г?н (бигер?к т?, ?г?р улар?ы махсус р??ешт? ба?ырып ?алдыралар тип и??пл???л?р);
- ф?нни асыш?а й?ки уйлап табыу?а д???? ите?сел?р;
- кемде?дер намы?ын ??м д?р?ж??ен бысратыр?а ??л?тле бул?а.
Сы?ана?тар?ы ба?алау
[сы?ана?ты ??г?рте?]- Абруйлылы? са?ыштырмаса, аны? ??м контекс?а б?йле. Са?ыштырмалылы? Википедия ?с?н б?т? ?орау?ар буйынса ла абруйлы бул?ан й?ки бер м?сь?л? буйынса ла абруйлы булма?ан сы?ана?тар ю? тиг?нде, аны?лы? ??м контекс?а б?йлелек абруйлылы?ты? бик йыш нинд?й?ер аны? ра?лау?а ?арата ?улланылыуын а?лата.
- И? арбруйлыра? сы?ана? — абруйлы ф?нни журналда ба?ылып сы??ан ?ур м???л?. ?? и??бе?? й?ки н?шри?тсе ду?ы? и??бен? ба?тырыл?ан китаптан айырмалы, бындай журналдар?а м???л?л?р рецензиялана. Рецензиялан?ан журналдар?а?ы м???л?л?р?е Google Scholar (scholar.google.com) махсус э?л?? система?ын ?улланып табыр?а м?мкин. Тулы текстар?ы? ?ур булма?ан ?л?ш? мен?н ген? бушлай ?улланыу р?хс?т ител?? л? (?г?р китапхана компьютеры мен?н т?гел, ?й??н ш?хси гаджет ?уллан?а?ы?), ?ис ю?ында улар?ы? аннотация?ы мен?н (ингл. abstract) таныша ала?ы?ы?. Шуны ла онотор?а ярамай: Google Scholar-?а?ы барлы? журналдар ?а сифатлы ??м рецензиялана тип ?йтеп булмай[3]. Шулай у? РИНЦ (elibrary.ru) система?ы (уны? ??т?нл?г? шунда: э?л?? ????мт??енд? ?е? был м??л?м?т база?ына я?ыл?ан я?ында?ы ойошманы к?р? ала?ы?ы?; ?мм? бында ла барлы? журналдар ?а[4] сифатлы ??м рецензиялана тип ?йтеп булмай), шулай у? JSTOR (jstor.org/) м??л?м?тт?р база?ы мен?н д? фай?аланыр?а м?мкин. Бынан тыш, ф?нни журналды? сифатын ба?ала?анда уны? импакт-факторына ла, уны? нинд?й ?? бул?а халы?-ара ф?нни берл?шм?г? ине?-инм??ен? базу данных (инг.)баш. (PubMed, Scopus, Web of Science ?.б.) и?тибар итерг? к?р?к, шул у? ва?ытта бында ла и?тибарлылы?ты онотор?а ярамай[5].
- Китапты? д?р??л?г?н ба?алау, билд?л?п кителе?енс?, ?ай?ы бер ауырлы?тар тыу?ыра, с?нки улар?ы? к?бе?е рецензияланмай. Китапты? абруйлылы?ын ба?ала?анда уны? автор?арыны? абруйына ??м материалды? м?х?ррир??рен?, шулай у? н?шри?тте? абруйлылы?ына и?тибар итерг? к?р?к[6]. Шулай у?:
- эре вуздар?а (Гарвард университеты н?шри?те, Кембридж университеты н?шри?те, [[ Массачусетс технология институты н?шри?те, М?ск?? университеты н?шри?те, Оксфорд университеты н?шри?те ?.б.), ?илми-тикшерене? институттарында, милли ф?н академияларында (?Наука? н?шри?те, National Academies Press (инг.)баш.);
- ф?нни ???би?тте? алдын?ы донъя н?шри?тт?ренд? (Elsevier, Springer, Wiley, Academic Press ?.б.);
- ошо ?лк?л? абруйлы эксперт бул?ан автор?ар сы?ар?ан китаптар?а ?ур ышаныс мен?н ?арар?а к?р?к.
Шулай у? ??еге?г? т?б?нд?ге ?орау?ар?ы биреге?:
- М???л? ба?тырыусыны? был ?лк?л? м??л?м?тте бо?оп к?р??те? ?с?н нинд?й?ер ?ы?ы??ыныуы бармы? Низа?ты? ?ай?ылыр я?ында тороу[7] шунда у? к??г? салынмай, ? м??л?м?тте алмаштырыу ??р са? к?ренм?й ??. Радикаль ?арашта тороу сы?ана??а тулы?ынса к?? йомоу ?с?н с?б?п булып тормай, ?мм? экстремистик ойошмалар?ы? (?л-?а?и?? й?ки Кавказ-???к ке?ек) м??л?м?тен фай?алыу?ан ?асыр?а к?р?к. Бындай сы?ана?тар?ы ойошмалар?ы? ????ре й?ки улар?ы? ?арашы тура?ында х?б?р итк?нд? ген? ?улланыр?а м?мкин. Шулай у? ошо?а о?шаш х?л-торош буйынса абруйлы сы?ана? сифатында власть органдарыны? й?ки чиновниктар?ы? белдере?ен д? ?улланыу?ан тыйылыу к?р?к, с?нки улар пропаганлда й?ки дезинформация элементына эй? булыуы ихтимал. М???л?л? ?Чечняла ?у?ыш 2001 йылда тамамланды? й?ки ?к?нбайыш ??м Р?с?й пропаганда?ы ????рене? ябай хал?ын Ислам — терроризм тип ышандырыу ?с?н бары?ын да эшл?й? тип я?ыр?а ярамай, ?мм? ?2004 йылды? декабренд? президент Владимир Путин, Чечняла ?у?ыш 3 йыл элек тамамланды, тип белдер?е? й?ки "чечен сепаратистары лидер?арыны? бере?е Шамил Басаев ?????ренс?, ?к?нбайыш ??м Р?с?й пропаганда?ы ????рене? ябай хал?ын Ислам — терроризм тип ышандырыу ?с?н бары?ын да эшл?й?(тейешле сы?ана?тар?а ?ылтанып), тип я?ыу урынлы[8].
- ? улар унда бул?анмы? Туранан-тура ?атнашыусылар?ы? ??м комментарий бире?сел?р?е? ?????рен айыра белерг? к?р?к. Ша?иттар?ы? ???е — м??л?м?тте? беренсел сы?ана?ы, комментарий?ар — икенсел сы?ана?. Ике?е л? ышаныслы сы?ана? була ала, ?мм? улар?ы айыра беле? зарур.
- Был сы?ана? тура?ында баш?алар ним? ти? Б?лки, к?пт?р уны д?р?? т?гел ти?ер? Й?ки уны? тура?ында бер кем д? и?к? алмай?ыр?
- ? был сы?ана?ты баш?а факттар нисек ??р?тл?й? Баш?а х?л-торош д?р?? я?ыламы, х?л-торошто? т?рл? аспекттары ла са?ылыш табамы? Былар?ы ??еге? белг?н м??л?м?т мен?н са?ыштыры?ы?.
- ? бе??е? сы?ана?тар?ы баш?алар ?арай аламы? ??р ?атнашыусы ?е? я??ан м??л?м?тте тикшереп ?арау м?мкинлеген? эй? булыр?а тейеш. Сы?ана?тар?ы (мотла? интернетта булма?а ла) бойондоро??о? у?ыусы э?л?п таба алыр?а тейеш. ?г?р ул китап ик?н, ул Р?с?й д??л?т китапхана?ы, Р?с?й милли китапхана?ы й?ки А?Ш Конгрессы китапхана?ы каталогтарында бармы ик?нлеген тикшереге?.
- ? бер нис? беренсел сы?ана? ?улланыл?анмы? Б?лки, ?е? ?улланыр?а тел?г?н материал бары тик бер ша?итты? ?????рен? ген? ниге?л?нг?ндер?
Бер нис? сы?ана? ?улланы?ы?
[сы?ана?ты ??г?рте?]М??л?м?тте а??ы? й?ки а?лы р??ешт? бо?оу[9] ??ен?н-??е к?ренм?г?нлект?н, бер ген? сы?ана? мен?н сикл?нерг? ярамай. Баш?аларын табы?ы? ??м са?ыштыры?ы?. ?г?р бер нис? сы?ана? тап кил? ??м улар?ы? бере?ене? д? м??л?м?тте бо?оп к?р??те? ?с?н с?б?бе ю? ик?н (с?б?п булыр?а м?мкин, ?мм? ??р сы?ана? улар?ы ?? м?гф???тенд? бо?оп к?р??терг? тырыша), м??л?м?тте д?р?? тип и??пл?н?. ?мм? шуны онотма?ы?: бе? бары тик ышаныслы сы?ана?тар?а ба?ыл?анды ??ебе?с? ??йл?йбе?, ?мм? ?? фекеребе??е ??т?м?йбе?.
Бойондоро??о? икенсел сы?ана?тар
[сы?ана?ты ??г?рте?]Бойондоро??о? икенсел сы?ана?тар т?б?нд?ге талаптар?а тап килерг? тейеш:
- автор?ар?ан айырмалы бойондоро??о? м?х?ррирл?? контроле ??м факттар?ы тикшере? бар;
- автор?ар теге й?ки был ?ы?ы??ыныусы я? мен?н хе?м?тт?шлек итм?й;
- автор?ар м??л?м?тк? ????рене? а?латма?ын бир? ала.
Хатта бер ?к беренсел сы?ана?тан алын?ан м??л?м?т буйынса ла т?рл? аналитиктар т?рл? ?ы?ымта я?ар?а м?мкин. Автор?ар ????рене? ?арашы мен?н тап килг?н беренсел сы?ана?тар табыуы ихтимал. А?лы ??м а??ы? р??ешт? бо?оп к?р??те???р, хаталар ??м я?ылыш я?ыу?ар ??р са? к?ренм?й, улар?ан ?отолу юлы — м??л?м?тте баш?а икенсел сы?ана? мен?н са?ыштырып ?арау.
Айырым т?р сы?ана?тар?ы? ышаныслылы?ы
[сы?ана?ты ??г?рте?]Я?ылы? ойошмалары
[сы?ана?ты ??г?рте?]Артабан?ы м??л?м?т: Википедия:Тикшереп бул?анлы? ??м Википедия:?ле й?ш?г?н кешел?р?е? биография?ы
Т?п я?ылы? ойошмаларынан, бигер?к т?Ассошиэйтед Пресс, Вашингтон пост, Интерфакс, Рейтер, ТАСС, Лондонды? ?Таймс? ке?ек ю?ары сифатлы м??л?м?т агентлы?тарынан алын?ан м??л?м?тт?р хуплана. ?г?р м???л? кире ?а?ыла ик?н, г?зит ??м журналдар?а?ы м???л?-фекер??рг? ?ылтанма тексты? ??енд? ?к автор?ы? исем-ш?рифе мен?н бирелерг? тейеш. ?ле й?ш?г?н кешел?р тура?ында б?х?сле биографик материал ??т?? ?с?н ю?ары сифатлы я?ылы?тар ойошма?ы материалдарын фай?аланыр?а к?р?к.
?? аллы сы?арыл?ан сы?ана?тар (??н?шер)
[сы?ана?ты ??г?рте?]??р кем веб-сайт булдыра й?ки ?? и??бен? китап сы?ара ??м нинд?й?ер ?лк?л? эксперт статутысна д???? ит? ал?анлы?тан, ниге???, ??н?шер сы?ана?тары ?абул ителдм?й. Улар?а ??н?шер мен?н ба?тырыл?ан китаптар, м??л?м?т листоктары, ш?хси веб-сайттар, асы? вики, блогтар, веб-форумдар?а?ы х?б?р??р ??м ошо?а о?шаш баш?а м??л?м?т ин?.
?? аллы н?шер ителг?н материал уны? авторы нинд?й?ер ?лк?л? таныл?ан эксперт бул?ан ??м бы?а тиклем уны баш?а сит н?шри?тт?р н?шер итк?н осра?та ?ына ?абул ителерг? м?мкин. ??р х?лд?, бындай сы?ана?тар?ы фай?алан?анда абай булыр?а к?р?к: ?г?р ?е? тап?ан м??л?м?т ысынлап та баш?алар?а ла еткер? тор?ан бул?а, уны кемдер ?е?г? тиклем тормош?а ашыр?андыр инде.
?? аллы н?шер ителг?н сы?ана?тар, хатта авторы билд?ре ??н?ри тикшерене?се й?ки я?ыусы бул?ан осра?та ла, ?ле й?ш?г?н кешел?р тура?ында сит сы?ана? була алмай; ?ара?ы?: Википедия:?ле й?ш?г?н кешел?р?е? биография?ы#Ышаныслы сы?ана?тар.
?? аллы н?шер ителг?н ??м м???л?л? ??еге? тура?ында?ы б?х?сле сы?ана?тар
[сы?ана?ты ??г?рте?]?? аллы н?шер ителг?н ??м кешене?, шулай у? ойошмалар?ы? ??е тура?ында я?ыл?ан б?х?сле сы?ана?тар м???л?л? т?б?нд?ге шарттар?а фай?аланыла ала:
- фай?аланыл?ан материал ш?хесте? билд?лелеге мен?н тап кил??;
- материалды ин?ар ите? м?мкин булма?а;
- материал ш?хси ихтыяж?а хе?м?т итм???;
- материал сит кешел?р тура?ында белдере???р?е ?? эсен? алма?а;
- материал предмет?а туранан-тура ?а?ылышы булма?ан ва?и?алар тура?ында белдере???р?е ?? эсен? алма?а;
- материалды? авторлы?ы буйынса етди шикт?р булма?а;
- м???л? тулы?ынса шундай сы?ана?тар?а ниге?л?нм???.
Дини, с?й?си ??м экстремистик ойошмалар?ы? м???л?л?ре
[сы?ана?ты ??г?рте?]С?й?си партиялар ??м дини т?рк?мд?р?е? веб-сайттары мен?н ?а? булыр?а к?р?к, улар?ы? ниндй с?й?с?т алып барыуы, дини ?арашы ??ен?н-??е сы?ана? ?улланма??а с?б?п т?гел.
Ки? билд?ле с?й?си, дини, раса й?ки баш?а й?н?лешт?ге экстремистик й?ки хатта террористик т?рк?мд?р?е Википедия ?с?н сы?ана? итеп ?улланыу ярамай, улар?ы был ойошмалар?ы? донъя?а ?арашы тура?ында?ы м???л?л?р?? беренсел сы?ана? итеп ?улланыр?а ?ына була. ?мм? был осра?та ла улар бик ?а? ?улланылыр?а ??м баш?а сы?ана?тар мен?н ны?ытылып ?уйылыр?а тейеш.
Компаниялар ??м ойошмалар тура?ында м???л?л?р
[сы?ана?ты ??г?рте?]Компаниялар ??м ойошмалар тура?ында м???л?л?р?? сы?ана? сифатында веб-сайттарын й?ки баш?а м???л?л?р?е ?уллан?анда ла абай булыр?а к?р?к. Компания й?ки ойошма ??е я?шы м??л?м?т сы?ана?ы булыу?а ?арама?тан, ул объектив р??ешт? бер ген? ?араштан я?тыртыла. М???л?н, А?Ш-ты? милли у?сылар ассоциация?ы граждандар?ы? атыу ?оралын ?а?лау?а ??м й?р?т??г? хо?у?ын ал?а ??р???е ??м я?лау?ы ?ына к??аллай ??м, ?г?р баш?а сы?ана?тар бул?анда, нейтраль ?арашты ?а?лау ?с?н у?а ?ына ?ылтаныр?а ярамай. ?г?р компания й?ки ойошма шикле бул?а, сы?ана? сифатында веб-сайтты й?ки уны? тура?ында м???л?не фай?алан?анда бик ?а? булыр?а к?р?к.
Онлайн й?ки офлайн сы?ана?тар?
[сы?ана?ты ??г?рте?]Тулы текслы онлайн сы?ана?тар, ?г?р улар шулай у? сифатлы ??м ышаныслы бул?а, офлайн текстар ке?ек ?улланыла ала. У?ыусылар, табыу е?ел бул?анлы?тан, онлайн сы?ана?тар?ы ??т?н к?ре?е ихтимал.
?г?р ?е? автор хо?у?тары таралма?ан й?ки д?й?м лицензия шарттарында бул?ан ба?ма матбу?ат сы?ана?ы таба?ы?ы? ик?н, уны Викитека?а тей?ге? ??м ?ылтанма (????ти сы?ана??а ??т?м? р??ешенд?) биреге?. Автор хо?у?тары мен?н ?а?ланма?ан бик к?п китаптар баш?а проекттар тарафынан селт?рг? ?алын?ан.
Офлайн сы?ана?тар?а ?ылтанмалар?ы? аны?лы?ы ??м улар?ы э?л???е е?елл?штере?
[сы?ана?ты ??г?рте?]К?пселек ышаныслыра? ??м д?р?? сы?ана?тар ?леге ва?ытта ба?ма р??ешт? ген? бар. ?г?р ?е? абруйлы онлайн-мы?ана? тапма?а?ы?, м??л?м?тте китап магазинында й?ки китапханала э?л?п ?ара?ы?. Фай?аланыл?ан ба?ма сы?ана??а ?ылтанманы м?мкин тиклем т?б?нд?ге ?лг? буйынса бирерг? к?р?к:
- Китапты? исеме, автор?ы? исеме, ата?ыны? исеме, фамилия?ы, ба?ып сы?арыл?ан урыны (?ала), н?шри?т атама?ы, сы??ан йылы, м???л?л? фай?аланыл?ан м??л?м?т бул?ан битте? (битт?р?е?) ?аны.
М???л?н:
- Биофизика фотосинтеза / Под ред. проф. А. Б. Рубина. — М.: Изд-во МГУ, 1975. — С. 221—223.
М?мкинлек бул?анда, ?улланыл?ан ба?ма сы?ана?ты Google, Яндекс ?.б. э?л?? системаларында э?л???е е?елл?штере? ?с?н, уны? халы?-ара стандарт номерын (ISBN) к?р??терг? к?р?к.
?улланыл?ан ???би?тте урынлаштырыу ?с?н {{Публикация}} й?ки {{Китап}} ?алыбы мен?н эшл?? у?айлы.
Баш?а телд?р??ге сы?ана?тар
[сы?ана?ты ??г?рте?]Рус Википедия?ы у?ыусылар?а у?айлы бул?ын ?с?н м?мкин тиклем рус теленд?ге сы?ана?тар?ы килтерерг? тырыша. Бер ?к сифатлы ??м ышаныслы сы?ана? бул?анда баш?а телд?р??ге сы?ана?тар?а ?ара?анда рус теленд?ге сы?ана?тар?а ??т?нл?к бирел?. Шу?а ?арама?тан, баш?а телд?р??ге сы?ана?тар?ы рус теленд?ге критерий?ар?а ярашлы тикшереп була ик?н, улар?ы ла ?улланыр?а м?мкин. М???л?н, татар телле Википедияла барлы? телд? барлы? ким?лд? (муниципаль ким?лд? л?) н?шер ителг?н ба?ма сы?ана?тар ?улланыла ала.
Википедия м?х?рирре (вики-ирекм?н) й?ки баш?а т?ржем?сел?р баш?ар?ан эшт?р?? л? хаталар осрауы м?мкин. Шу?а к?р? у?ыусылар?ы? т??сы?ана?та ним? тиеле?ен, нисек я?ылыуын, ысынлап та сы?ана? абруйлымы, т?ржем? д?р?? эшл?нг?нме ик?нлеген ?? аллы тикшере? м?мкинлеге булыр?а тейеш.
Шулай итеп, материал рус телен?н баш?а телд? я?ыл?ан осра?та:
- ?г?р сы?ана??а ?ылтанма бирел??, Википедия м?х?ррир??ре т?ржем??ен? ?ара?анда ба?тырыл?ан т?ржем?л?р ??т?нл?кл? булып тора.
- ?г?р м?х?ррир??р м???л?л? ???мт? ?улланып, унда ??ене? т?ржем??ен фай?алан?а, у?ыусы м??л?м?тте ??м т?ржем?не? д?р??л?г?н тикшереп ?арай ал?ын ?с?н баш?а телд?ге т?п н?сх?не? тулы ???мт??ен ?уйыу мотла?.
Сы?ана?тар ??м ?ылтанмалар
[сы?ана?ты ??г?рте?]М???л? я??анда абруйлы сы?ана?тар?ы ?улланыу зарур, ?мм? текст эсенд?ге ?ылтанмала ??ылтанмалар? б?легенд? абруйлы сы?ана?тар критерий?арын ??н???тл?ндерм?г?н материалдар?ы ла ?уйыр?а м?мкин. ?ылтанмалар ?уй?анда Википедия:Тыш?ы ?ылтанмалар ??м Википедия:Сы?ана?тар?а ?ылтанмалар ?а?и??л?ре ??м а?латмаларын ?улланыр?а к?р?к. Т?? сиратта Википедияны? эске ?ылтанмаларына ??т?нл?к бирел?. ?г?р эске ?ылтанмалар?ы? бер нис? варианты бар ик?н, абруйлы сы?ана?тар критерий?арына тап килг?н ?ылтанмалар?а ??т?нл?к бирел?.
Ышаныслы сы?ана?тар?а ми?алдар
[сы?ана?ты ??г?рте?]Абруйлы, тикшереп бул?ан ??м ??р кем э?л?п таба ал?ан сы?ана?тар?а к?п осра?та 35 томлы? Р?с?й?е? ?ур энциклопедия?ы, 30 томлы? ?ур совет энциклопедия?ы, 30 томлы? ?ур совет энциклопедия?ы ??м баш?а сы?ана?тар (?ара?ы?. тулы булма?ан исемлек).
?Сы?ана?? терминын м???л?л?р?? ?улланыу
[сы?ана?ты ??г?рте?]И?тибар итеге?, ?сы?ана??, ?абруйлы сы?ана?? терминдары — Википедия м?х?рир??рене? ??н?ри жаргоны. Был терминдар?ы м???л?л?р?? ошо м???н?л? ?улланма?ы?, с?нки у?ыусылар ????е? Википедия м?х?ррир??ре ?с?н м??л?м?т сы?ана?ы тура?ында бар?анын а?ламауы ихтимал. Улар был ????е тикшерене?сел?р (м???л?н, тарихи сы?ана?тар) ?с?н тип уйлауы бар. Шу?а к?р?, м???л?л?р?е? фекер алышыу битенд? бе?: ?т?рл? сы?ана?тар?ы был т?рл?с? аталыр?а м?мкин? тип я?абы?, ? м???л?не? эсенд?: ?т?рл? автор?ар быны тегел?й ?? былай ?а атай? тип я?абы?.
Шулай у? ?ара?ы?
[сы?ана?ты ??г?рте?]И?к?рм?л?р
[сы?ана?ты ??г?рте?]- ↑ Джимми Уэйлс: ?[…] I do agree […] that more sources is good, and […] one of our goals will be to provide more articles with more extensive information about ?where to learn more“, i.e. cite original research, etc., as much as we can? (?Wikipedia Founder Jimmy Wales Responds?, интервью Slashdot, июль 2004).
- ↑ Джимми Уэйлс. ?Отсутствие информации предпочтительнее вводящей в заблуждение или ложной информации? . архив рассылки электронной почты WikiEN-l (16 май 2006). Дата обращения: 11 ноябрь 2019. Архивировано 6 апрель 2011 года.
- ↑ См., например список Джеффри Билла, а также получившие широкую известность мистификацию физика Алана Сокала и мистификацию группы учёных-гуманитариев под руководством философа Питера Богоссяна (инг.)баш.
- ↑
- См. историю про ранее входивший в список ВАК ?Журнал научных публикаций аспирантов и докторантов?.
- Диссеропедия российских журналов // Диссернет
- Дёмина Н. ?Диссернет? занялся ?мусорными? журналами // Полит.ру, 18.12.2016
- Котляр П. 300 ?мусорным? журналам указали на место // Газета.ру, 19.04.2017
- Список ?мусорных? журналов // Газета.ру, 19.04.2017
- ↑ Учитывая случаи мошенничества в науке с публикациями в таких авторитетных научных журналах, как The Lancet, Nature и Science
- ↑ В качестве примера крайне некачественного издательства см. LAP LAMBERT Academic Publishing и другие издательства входящие в группу VDM Publishing.
- ↑ См. подробнее Конфликт интересов и Википедия: Конфликт интересов.
- ↑ Следует также помнить, что законы некоторых стран ограничивают освещение материалов организаций, признанных экстремистскими. В частности, Федеральный закон РФ ?О противодействии экстремистской деятельности? запрещает публикацию или трансляцию подобных материалов.
- ↑ См. например Мошенничество в науке, Фальсификация истории и Фальшивые новости.